Алтынньы 5 күнэ - Учуутал күнэ!
Алтынньы 5 күнэ- Аан дойдутааҕы учуутал күнэ. Бу күн аан дойду 100 судаарыстыбатыгар Учуутал күнүн бэлиэтииллэр. Учуутал күнүн 1994 сыллаахха олохтообуттара.
Оттон, дьиҥинэ, бу күн устуоруйаҕа 1966 сыллаахтан саҕаламмыт эбит. Парижка анал бырабыытылыстыбалар икки ардыларынааҕы учууталлар статустарын туһунан кэмпириэнсийэ үлэтин саҕалаабыта. Ол түмүгэр ЮНЕСКО уонна Аан дойдутааҕы Үлэ тэрилтэтин бэрэстэбиитэллэрэ “Учууталлар статустарын туһунан сөбүлэҥ” диэн ылыммыттара.
1994 сыл алтынньы ыйыгар Учуутал күнэ аан бастаан бэлиэтэммитэ, онтон ыла бырааһынньыктыы тэрээһиннэр мэлдьи алтынньы 5 күнүгэр ыытыллар буолбуттара.
Арассыыйа 1994 сылтан Учуутал күнүн аан дойдутааҕы күнүн халандаары тутуһан бэлиэтиир- алтынньы 5 күнүгэр.
2002 сыллаахха Канада почтата аан дойдутааҕы учуутал күнүгэр анаан почта мааркатын таһаарбыта.
Кыым, 2013 с. алтынньы 3 күнэ, С.13 №38
Учуутал туһунан хоһооннору тускутугар туһаныҥ
Гольдеров, В. – Ороһу Уола. УМНУЛЛУБАТ ОНУС КЫЛААС // Саха поэзиятын антологията.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- с.118
УМНУЛЛУБАТ ОНУС КЫЛААС
Күлэн-оонньоон, айдаарсан,
Сэмэлэһэн, хайҕаһан,
Күүстээх дьаныар үорэхтиин
Күрэхтэспит күннэрбит—
Умнуллубат онус кылаас,
Чэгиэн-чэбдик эдэр саас.
Ньургун майгы, туйгун үөрэх
Доҕордоспут кыыһыгар
Тэбэнэттээх өй-сүрэх
Тэһииннэппит кэмнэрэ—
Умнуллубат онус кылаас,
Таптыыр нарын эдэр саас.
Дьоһун-мааны майгылаах,
Дьоҥҥо мэлдьи туһалаах
Үлэ киһитэ буоларга
Баҕарарым туохтан да!—
Умнуллубат онус кылаас,
Сырдык дьулуур—эдэр саас.
Кынаттаабыт оскуолам
Ыйан биэрбит суолун тутан,
Кэллим манна, алааспар,
Доҕоттордуун айа-тута—
Умнуллубат онус кылаас
Уоттаах санаа—эдэр саас.
Ытык ыра санааларым
Сырдык чаҕыл кыымнарын
Өйдоон кэлэн кэнэҕэс
Көмүскэбэр уу көстүө…—
Умнуллубат онус кылаас,
Ойор күннээх эдэр саас!
УЧУУТАЛ САНААЛАРА //Мин көтөр кынаттааҕым буоллар…: хоһооннор, поэмалар, кэпсээннэр, тылбаастар/ Иван Арбита.- Дьокуускай: Бичик, 2013 .- с.57
УЧУУТАЛ САНААЛАРА
Билигин мин үөрэппит оҕолорум —
Аан дойду дьоллоох дьонноро.
Кэлэр күн кэскилин оҥороору,
Үөрэнэр дьиэҕэ туоллулар.
Билигин мин үөрэппит уолум
Хойут инженер буолуоҕа,
Ким да кыайан оҥоруо суоҕун
Кини маҥнай оҥоруоҕа.
Мин үөрэтэр уолум сайдан-үүнэн
Хойут халлаан далайын дабаиыаҕа.
Эльбрус, Этна, Гималай үрдүнэн
Тимир мохсоҕолу салайыаҕа
Иркутскай куораттан өрөбүл күн
Мин дьиэбэр дьаарбайа кэлиэҕэ,
Киэҥ сиргэ кэрэни көрбүтүн
Миэхэ кэрэхсэтэ кэпсиэҕэ.
Сир картатын остуолга тэлгэтэн
Саҥа куораттары көрдөрүө,
Оччоҕо мин ситэн билбэтэхпин
Киниттэн көрөн үөрэниэм.
Мин үөрэнээччим улааттаҕына
Ученай буолуоҕа,
Электричество снарээттарынан
Атомы буомбалыаҕа
Билигин мин үөрэппит кыыһым
Хойут врач буолуоҕа,
Сэллик өлүү хараҥа кырыыһын
Кини биһигиттэн араарыаҕа.
Биһиги мичээрдиир эдэрбитин,
Биһиги чэлгийэр чэбдикпитин,
Дьулуурдаах үлэбит эгэлгэтин
Кэлэр кэмнэргэ сэргэхситиэ.
Билигин мин үөрэппит кыысчааным
Кэскиллээх үүнэр күннэргэ ,
Советскай хонуулар аайы
Мичурин саадын көҕөрдүө.
Билигин мин үөрэппит кыыһым
Москваҕа баран ыллаабытын
Сынньалаҥым быыһыгар
Радионан истэ сытыам.
Онон мин үөрэтэр оҕолорум
Улахан суолунан барыахтара,
Киэҥ сир киэлитигэр норуот олоҕун
Кинилэр айыахтара.
ДОРООБО ОСКУОЛАБЫТ! //Талыллыбыт айымньылар / Семен Руфов.- Дьокуускай: Бичик, 2017.- с.16
ДОРООБО ОСКУОЛАБЫТ!
Итиитик саныы сылдьабыт,
Иитиллэр оскуолабыт!
Эн ыччаттарыҥ кэлэммит
Эҕэрдэ этэн эрэбит.
Сайыны быһа утуктуу
Чуҥкуйбуккун умнубуккун —
Эн бүгүн уруккугунуу
Эмиэ көрүнэн туолбуккун!
«Үтүө чаас!» диэн эҕэрдэлээн,
Ааныҥ үрдүттэн уруйдуу,
Кыраасканан күлүмүрдээн
Кылбайан, тупсан тоһуйдуҥ.
Күлсүү-салсыы, көрдөөх күүгээн
Көрүдүөр иһин толорор,
Эйигин ахтан эрдэлээн
Кэллибит бары оҕолор.
Сылы быһа билиигиттэн
Сылайбакка кэпсээн биэриэҥ,
Ийэ дойдуга эрдэттэн
Итии тапталбытын иитиэҥ.
«Үөрэниэххэ» диэн эһэбит
Улуу Ленин кэриэһин
Экчи толоруохпут диэммит
Эрэннэрэбит эйигин!
ХАРАНДААС //Талыллыбыт айымньылар / Семен Руфов.- Дьокуускай: Бичик, 2017.- с.17
ХАРАНДААС
Харандаас, харандаас,
Харачаан харандаас!
Сарсыарда тураммын,
Суунаммын, таҥнаммын,
Суумкабын тутаммын
Үөрэнэ барабын.
Харандаас, харандаас,
Харачаан харандаас!
Учуутал ыйарын
Барытын толоруом,
Эйигин ыламмын
Аан бастаан суруйуом.
Харандаас, харандаас,
Харачаан харандаас!
Үөрэнэн бүтэммин
Үлэһит буолуоҕум,
Эйигин мэлдьитин
Харыстаан тутуоҕум!
Учууталга // Талыллыбыт айымньылар/ Чаҕылҕан.- Якутскай, Саха сиринээҕи кинигэ изд- та, 1972 .-117
Учууталга
Киэҥ ыллыкка киллэрбит.
Үөрэх сырдыгын биэрбит
Ытыкталлаах доҕорум,
Кырдьаҕас учууталым!
Үөрэ-көтө үрүмэччилэнэр
Үөрэх күннэрэ аастылар.
Оҕо caahы кытары
Олох киэҥэр састылар.
Эн ииппит оҕолоруҥ
Эҥин үлэhит буоланнар,
Олох дьолун оҥоро
Бары тарҕаан бардылар.
Ол да буоллар кинилэр
Үүнэр үтүө саастарын
Сайаҕас сирдьиттэрин –
Эйигин умнубаттар.
Ханнык да сир ырааҕар,
Xahaн, хайдах да буоллар,
Эн тылыҥ сайаҕаhа
Кинилэри кытта баар.
Көлүөнэ дьону ииппит
Кырдьаҕас учууталым,
Ылыый мин илиибиттэн
Ыччаттарыҥ махталын!
Маҥнайгы уруок // Өксөкүлээх сэргэ: хоһооннор/ Иван Гоголев.- Якутскай, Саха сиринээҕи кинигэ изд- та, 1979.- с.54
Маҥнайгы уруок
Учуутал кылааска киирэр…
Кэчигирээн олороллор
Олох тыыннаах cибэккилэрэ
Быыкайкаан оҕолор.
Кинилэртэн туох дьон тахсар?
Кырааска сыттаах паартаҕа
Баҕар саҥа Maкapeнкo
Иhийбитэ буолуоҕа…
Мичэрдиир. Буквары ылар.
Арыйар маҥнайгы лииһин,
Сир улуу учуутала
Одуулуур муударай Ленин.
Төбөтүн кыҥначчы туттан,
Хара бинсээгин нэлэккэйдээн,
Сиэбигэр уктан турда:
«Үтүө дьонноpу үүннэртээ.
Орто дьоннор улууну
Айыахтара cyoҕa сатаан,
Олохпут улуу дьолу
Дьоҥҥо бэлэх биэриэх тycтaax!»
УЧУУТАЛ ЫРЫАТА // Өксөкүлээх сэргэ: хоһооннор/ Иван Гоголев.- Якутскай, Саха сиринээҕи кинигэ изд- та, 1979.- с.403
УЧУУТАЛ ЫРЫАТА
Мин уруокпар бэлэмнэнэн
Чуумпу түүн олоробун,
Өйүм-санаам мэлдьи миэнэ
Үөрэтэр оҕолорум.
Тэтэрээккит лииhэ маҥан
Куба буолан сапсынар,
Олох улуу муоратынан
Кылбаҥныы дайар, дайар.
Көтүҥ, көтүҥ ыраах, ыраах
Үөрэтэр оҕолорум,
Ким үрдүккэ көтөр кыахтаах
Ол булар үрдүк дьолу.
Сиргэ дьоллоох эрэ дьоннор
Кэрэни оҥороллор,
Мин үөрэтэр оҕолорум,
Айсыҥ кэрэ олоҕу.
Көтүҥ, көтүҥ ыраах, ыраах
Эдэркээн куба буолан,
Ким үрдүккэ көтөр кыахтaax
Ол үрдүк дьолу булар.
УЧУУТАЛ ДОҔОРБОР // Талыллыбыт айымньылар/ Петр Тобуроков.- Якутскай, Саха сиринээҕи кинигэ изд- та, 1977.- с.38
УЧУУТАЛ ДОҔОРБОР
Долгуннаах хара баттаҕыҥ
Аны кырыата ууллубат,
Арай саһархай хараҕыҥ
Эйэҕэс мичээрэ кырдьыбат.
Сэрииттэн кэлэри кэтэһэн,
Уоттаах олорбут түүннэргин,
Таптыыр үлэҕэр түбүгүрэн,
Умнан ылаҕын билигин.
Сарсыарда үөрэтэ бараҕын,
Тэтэрээт — остуолу толору.
Хойутаан, утуктуур хараҕыҥ
Көрбүт көрдөөх оҕолору.
Урут мэниктээн мөҕүллэр
«Кырачаан» ааттанар Алеша
Үлэтэ дьоҥҥо биһирэнэр,
Ветеринар буолла колхозка.
Кутуйах куттаан ытатар
Сэмэй Димката билигин
Түөһүгэр сулус умайар —
Герой буолбутун билэҕин.
Оччугуй оҕо, улаатан,
Табаарыс дэниллиэр диэритин
Учуутал киниэхэ — ийэ, аҕа,
Аныыр тапталын, сүрэҕин.
Кэрэтиэн, олох минньигэһин
Үлэттэн булан, астынар,
Күн-дьыл күндү бэлэҕин —
Ыччат махталын мунньунар
Тобуруокап, П. Учууталга үөрэммиттэр // Оҕо литературатын антологията/[ хомуйан оҥордулар: В.Н.Луковцев, М.Г.Макеева; редкол.: А.В.Егоров уо.д.а.] .- – Дьокуускай : Бичик, 2015.- с.66
Учууталга үөрэммиттэр
Учууталга үөрэммиттэр
Оҕонньоттор, эмээхситтэр,
Учууталга үөрэммиттэр
Учёнайдар, инженердэр.
Учууталга үөрэммиттэр
Улууканнаах бөлүһүөктэр,
Ыйга тиийбит космонавтар,
Ый хараабын айааччылар.
Учуутал — ийэ, аҕа,
Учуутал — доҕор, атас,
Уһун сааска умнубакка
Учууталы ытыктыахха!
Маҥнайгы күн //Дьону доллоох оҥороору: хоһооннор/ Баал Хабырыыс .- Дьокуускай : Бичик, 2018.- с12
Маҥнайгы күн
Бүгүн үтүө күн үүннэ, —
Оскуола аһыллар.
Суумкаларын сүгэннэр
Оҕолор бардылар.
Тиийдилэр бэйэлэрэ
Урут үөрэммиттэр.
Оттон саҥа кэлэри
Ийэлэрэ илтэ.
Паарта, дуоска барыта
Хап-хара кырааска.
Кээлтэр сэттэ саастаахтар
Первэй кылааска.
Оскуола олус ыраас,
Оскуола үчүгэй.
Бу баар «1 А кылаас» —
Суруктаах үрдүгэр.
Чуораан тыаһа чугдаарар:
«Киириҥ», — уруок буолла.
Ырыа, айдаан ах барар,
Чуумпурар оскуола.
Бүгүн сүрдээх сылаас күн
Күлүмнүү унаарда.
Арыллаллар кылааска
Саҥа буквардар.
Суруйуу уруога //Дьону доллоох оҥороору: хоһооннор/ Баал Хабырыыс .- Дьокуускай : Бичик, 2018.- / Дьону доллоох оҥороору.-с.13
Суруйуу уруога
Түннүккэ тыаһыыр, курулуур
Күһүҥҥү күүстээх самыыр.
Первэй кылааска суруйуу,
Элбэх харандаас хамсыыр.
Тэтэрээт халтархай, ыраас
Тарт үөһэттэн аллара.
Ааһа барыма, харандаас,
Айаас ат курдук, туораан.
Суруллар көнө сурааһын
Күөгү курдук тордуохтаах.
Холбоо төгүрүк аҥаарын,
«А» диэн буква буолуохтаах.
Хара сурааһын тардыллар,
Харандаас бөҕө хамсыыр.
Таһырдьа түһэн сыыйыллар
Күһүҥҥү’ күүстээх самыыр.