Буорах сыттаах хоһооннор

Аны аҕыйах хонугунан Өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы 78 сылын көрсөбүт. Онно анаан олохтоох библиотека саха суруйааччыларын хоһоонноруттан таҥмыт айымньыларын билсиҥ, тускутугар туһаныҥ!

КЭРИЭСТЭЭҤ, БУКА БАРЫ

И.И. Артамонов

Улуу Кыайыы күнүн үөрүүнэн көрсөбүт

Сэрииһиттэр мустаммыт,

Сүрэхпит ырыатын дуораччы ыллыыбыт

Өстөөҕү самнараммыт.

Ахтыаҕыҥ, доҕоттоор, аргыардаах күннэри

Ааспыт ыар хонуктары,

Ол уордаах сылларбыт уот кутаа күөннэрин

Туораспыт буойуттары.

Кыргыс толоонугар охтубут доҕорбутун

Биһиги умнубаппыт,

Кинилиин үлэҕэ, үөрүүгэ куруутун

Эр санаалаах хаамсабыт.

Бүгүҥҥү эриэккэс олоҕу көрбөккө

Охтубут буойуттары

Сүһүөххэ тураҥҥыт уһун үйэлэргэ

Кэриэстээҥ, бука бары.

Уруйу этиэҕиҥ кыайыыга аҕалбыт

Коммунист партияҕа,

Үөрүүлээх бу күҥҥэ көтөҕөр бакаалбыт

Ананнын Ийэ сиргэ!

1951

 

БЭС ЫЙЫН 22 КҮНЭ, 1941 СЫЛ

И.И. Артамонов

 

Сайылык дьиэлэрин аһаҕас аанынан

Буорах сыта эмискэ аҥылыйбыта…

Холорук курдук, өрө ытыллан,

Соһумар сурах тарҕанан барбыта.

 

Күндүл күннүүн күлүгүрэ өһөн,

Сир, халлаан хараҥаран ылбыта…

Аат эрэ харата үөһэ көтөн,

Күөрэгэй санньыйа ыллаабыта.

 

Күлэ -үөрэ турбут айылҕа күөҕэ

Ол күн тута кэхтэн түспүтэ.

«Сэрии» диэн тыл дьиэттэн дьиэ5э

Харах уута аргыстаах киирбитэ.

 

Лыахтыын сырсар кыра уолаттар

Чаачар чааларын кистии уурбуттара,

Ар5аа ыраах умайар куораттар

Уот төлөннөрүн көрөр куруктара.

 

Чуумпу сайылык дьиэтин боруогун

Сэрии тыйыс тыала атыллаабыта,

Улуу Аҕа дойдубут бар дьонун

Өстөөҕү утары турарга ыҥырбыта.

 

Кыайыы салюта

 

Дойдубут илиҥҥи быыһыгар

Кыыдааннаах кыһыммыт баранна,

Чаҕылхай сааскы халлааныгар

Үөрүүлээх сурахпыт тарҕанна.

Аҕалла мөлүйүөн сүрэҕэр

Өр кэмҥэ кэтэспит күннэрин,

Хаан утахтаах өстөөх сиригэр

Тиһэх канонада ньиргиэрин.

Бу бүгүн кыһыл буойуннар

Берлин куораты ыллылар,

Рейхстаг үрдүгэр тахсаннар

Кыайыы Знамятын астылар.

Кытыастар Кыһыл Знамяттан

Аан дойду үөрүүнэн долгуйар,

Ол тахсар саҥа күн уотуттан,

Баттаммыт дьон-аймах уһуктар.

Сир киинэ Москва куоракка

Кыайыыбыт салюта ньиргийэр,

Сибэкки букета халлааҥҥа

Айхаллаан ыһылла үрэллэр.

Уруйдан, тапталлаах Дойдубут!

Аатырда эн аатыҥ аар-саарга,

Бигэтик эрэнэр буоларбыт

Бу кэлбит саргылаах Кыайыыга.

1945

Полк знамята: хоһоон/Көтүү: хоһооннор, поэмалар/Иннокентий Артамонов – Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1978 – с.175

 

ПОЛК ЗНАМЯТА

Иннокентий Артамонов

 

Кыыһар төлөнүнэн кытыастар

Ааспыт сыллары саната,

Кыайыы бэлиэтэ буолан,

Көстөр полк знамята.

Кини аттыгар дьиппиэрэн,

Харабыл саллаат турар,

Көнөтүк, чиэс биэрэн,

Гвардеецтар ааһаллар.

Бу знамяны бастатан,

Түүн-күнүс уот буурҕаҕа

Ынчыктыы сытар Украинанан

Полк арҕаа барара.

Барара чаҕылҕан дапсыыр –

Снаряд ардаҕын аннынан

Чиэһи, көҥүлү көмүскүүр

Үрдүк эрэли ылынан.

Буулдьа тэһитэ сүүрбүт

Гвардеевскай знамя

Дьол, эйэ иһин охсуспут

Геройдары санатта.

1954

Сибэкки буолбут сүрэхтэр: хоһоон/Көтүү: хоһооннор, поэмалар/Иннокентий Артамонов – Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1978 – с. 185

 

Сибэкки буолбут сүрэхтэр

Иннокентий Артамонов

 

Мин бүгүн

Кыайыы күнүн туһунан

Дакылааты истэ олорон,

Элбэҕи санаатым,

Уйадыйан ыллым…

Сүр ыардык,

Ыарыылаахтык

Сүрэҕим ытырбахтыыр,

Хараҥа-сырдык

Харахпар халыйбахтыыр.

Илэ-бааччы истэргэ дылыгын

Табыллан охтубут

Саллаат кыланыытын,

Илэ-бааччы көрөргө дылыгын

Сири-халлааны холбообут

Куорат умайар кутаатын…

Оо, сүрүн ньии!

Оо, дьулаанын ньии!

Бу баар

Харахпар

Өстөөх ыйаабыт дьонноро,

Өстөөх муҥнаабыт оҕолоро…

Оо, бу улуу Күнү,

Бу өрөгөйдөөх Күнү,

Элбэх да эрэйи көрсөн,

Элбэх да өлүүнү көрөн,

Кырыылаах ыстыыгынан

Былыттары быһыта тыытан

Аҕалбыппыт…

Дакылаат бүтэрин кытта

Ытыс тыаһа хабылынна.

Мин кулгааҕым куугунаата,

Мин сүһүөҕүм салҕалаата.

Бу баар курдук

Канонада ньирилээтэ,

Салгын титирэстээтэ…

Биһиги

Ытык походтарга сылдьан

Бу Кыайыы күнүн көрбүппүт,

Сороҕор санньыйан,

Сороҕор үөрэн-көтөн,

Тыһыынча өлүүттэн

Тыыннаах ордубуппут.

Биһиги

Бу баар курдук

Өйдүүбүт,

Бу баар курдук

Көрөбүт

Бар-дьон куустуһар түгэнин,

Москва салютын ньиргиэрин!

Албан аат

Килбиэннээх салюта,

Саргылаах

Кыайыыбыт салюта

Дохсуннук дуорайар,

Дуоланнык дуорайар!

Оо, доҕоттоор,

Ол саас чаҕылхай халлаана

Үөрүүлээх да этэ,

Туох баар күн анна

Тырымныы-тырымныы күлбүтэ.

Ол сырдык

Сарыаллаах халлааммар,

Ол дьоллоох

Кустуктаах халлааммар

Кыырыктаах

Кыргыһыыга охтубут

Хаарыаннаах

Ньургун доҕотторбут

Уоттаах

Сытыы харахтара

Сулус буолан көрбүттэрэ,

Төлөннөөх

Хорсун сүрэхтэрэ

Сибэкки буолан үүммүттэрэ.

1962

 

ВЕТЕРАН САЛЛААТТАР

М.Е. Тимофеев

 

Маҥан баттахтаах ветеран саллааттар,

Бүгүн да тахсаҕыт парадка.

Күүстээх өстөөҕү сууһаран кэлбиттэр

Кырдьыга бэриммэт күүстээхтэр.

Күҥҥэ күлүмнүүр уордьаҥҥыт,  мэтээлгит

Кэпсииллэр умнуллуо суохтааҕы.

Хорсун санааны ылынан киирэргит

Хабараан, кытыастар кутааҕа.

Халлаан хайыттар, хараара умайар,

Хараҥа буруота уһуурар!

Үктүүр эрчимнээх тилэххит да тыаһа

Ол ону санатар курдуктар.

Улуу болуоссат түөһүгэр умайар

Умуллан уостубат чаҕыл уот,-

Ураа хаһытыы охтубут байыастар

Үйэлээх тыыннара чаҕыл уот!

Эдэр ыччаттар эһиэхэ үөрэнэн

Эрдээхтик санана үүнэллэр.

Ийэ дойдуну көмүскүүр күрэххэ

Эрэллээх тирэхпит кинилэр.

 

ТИИЙДИЛЭР ЭН ЫРЫАҤ ТЫЛЛАРА

(Күннүк Уурастыырапка)

Анаабыт хоһооонуҥ алгыстаах тыллара
Арҕааҥҥы фроҥҥа тиийдилэр,
Хоhооннор холбоhон куйаарым тыаллара
Хоспоҕум иhигэр киирдилэр.

Аҕалла Эн ырыаҥ- алаастан, алартан
Ача күөх минньигэс сыттарын,
Иhиттим, иhиттим эйэҕэс ырыаттан
Этигэн xoмyhyм тыастарын.

Санатта Эн ырыаҥ Сайсары хонуутун,
Сахалыы ырыабыт кэрэтин,

Кыргыhар сэриибит кыайыытын-хотуутун,
Кыраайбыт кынаттыыр үлэтин.

Истиҥник эрэнэн этэрбит туолуоҕа,
Эргиллэн кэлиэхпит кыайбыттар,
Оччоҕо көрсүөхпүт ол Кыайыы ыһыаҕар
Oxcyhyy тойугун туойбуттар.

Түүннэри-күннэри дүрбүөтээн ытыhыы,
Түгэн суох элбэҕи этэргэ …

Күдэрик тумаҥҥа күүркэйдэ кыргыһыы

Көҥүллээ бу манан бүтэргэ.

 

ХААННААХ КЫРГЫҺЫЫГА ТУРДУБУТ

С.И. Тимофеев

 

Хааннаах кыргыhыыга турдубут
Хас таас,

Хас томтор иhин,

Көмүс уйабыт, дойдубут —
Күндү Ленинградпыт иhин.

Андаҕар биэрдибит партияҕа,
Ийэ дойдубутугар,
Норуоппутугар:

Чугуйуох кэриэтин саманна
Охтуохпут, ийэ буорбутугар!

Нева биэрэгэр турдубут
Дьигис да гыммакка биhи,
Тыыннаах дьонунан туттубут

Тыылллар ыстаал кириэппэhи.

 

ЛЕНИНГРАД

С.И. Тимофеев

 

Күөх Нева күлүмнэс гранит биэрэгэр
Көмүс күн уотугар күлэ мичээрэҕин,
Улуукан oxcyhyy уоҕурбуг күнүгэр

Мин дойдум сүрэҕин ыстаал күлүүhэҕин.

Ньирилэс уот этиҥ ньиргиэрин быыhыгар
Эн саҥаҥ дорҕооно дойдуга тарҕанна,
Куоракка, колхозка, ыраах күөх кыраайга
Эн бухатыыр күүhүҥ норуокка хайҕанна.

Эн өстөөх сүрүн күүстэрин үнтүрүттүҥ,
Гранит таас эркиҥҥиттэн ыраах киэр үүpдүҥ,
Мин улуу дойдубун мичээрдэ үөртүҥ,
Кыайыы кыhыл знамятын үөhээ күүртүҥ!

Ленинград!

Мөлүйүөн сүрэхтэр күндү тапталлара,
Сүүhүнэн норуоттар киэн туттар ааттара!
Ленинград!

Уохтаах санаалары oxcyhyyгa күүрдэр аат,
Үйэттэн үйэҕэ өрүүтүн сүппэт аат.

 

ХАЙЫҺАР

Ча5ыл5ан

Хоту дойду хонноҕунан

Колонналар бардылар,

Хара тыанан, толоонунан

Хайыһардар дайдылар.

Хос ырыата:

Өстөөх ханна саһан сылдьар,

Өстөөх ханна хайыһар —

Ситиэ онно сытыы буулдьа,

Ситиэ сыыдам хайыһар.

 

Сибирь улуу буолактара

Силлиэрдилэр иһиирэ,

Туундара тыйыс уолаттара

Туруннулар сэриигэ.

Хос ырыата.

Биллин фашист баһылага

Биһи чаҕаан күүспүтүн,

Кыайыы сырдык дьаралыга

Биһигини кууспутун.

Хос ырыата.

 

 ЭЙЭ, ДЬОЛ ИҺИН

С.И. Тимофеев

 

Сэрии буолбатын,
Хаан тохтубатын
Сирэм күөх сиргэ.
Өрүү чэлгийэ,
Үүнэ, чэчирии
Турдун күн сирэ.

Хос ырыата:

Суох буоллун сэрии,
Суох буоллун өлүү,
Туругур, Эйэ!

Эйэ!

Эйэ!

Бары сир устун,
Бары дьон, түмсүҥ

Эйэ, дьол иһин,
Кэккэбит хаҥыы,
Кэккэбит үксүү
Туруохтун биhи.

Хос ырыата.

Өрүү үүнэ тур,
Өрөгөйдүү тур,
Эйэ дьыалата,
Дьолу көмүскүүр
Боростуой дьоммуг
Бука-барыта!

Хос ырыата.

Эрэл санаанан,
Эрчим хаамыынан
Баран иһиэҕиҥ.
Суолбутун ыйар,
Сырдата тыгар
Кремль биhиэхэ.

Суох буоллун сэрии,
Суох буоллун өлүү,
Туругур, Эйэ!

Эйэ!

Эйэ!

 

СЭРИИЛЭҺЭР АРМИЯ

Макар Хара

 

Сураҕа суох сүтүөхпүт суоҕа,

Бэл, сэрии уотугар да сылдьан өлөртөн
Биитэр ыар бааhырыы муҥун да көрөртөн
Ордук мин харааста саныырым, толлорум, —
Ол таастыы тимирэн, сураҕа суох сүтүү,
Умнубат тапталым, көһүтэр доҕорум

Утуйар да уутун уйгуурдан көтүтүү.

Сураҕа суох сүттэ диэн баҕар ким эмэ
Суруйуо, үhүйээн да хоту кэпсиэҕэ,

Истимэ ол ону, күн Эйэ, Дьол кэмэ
Эргийэн туох буолта барыта биллиэҕэ, —
Элиэнэ эбэбэр этэҥҥэ эргиллиэм,

Эбэтэр тойугум номоҕор да тиллиэм.

                                                          1943 с.

 

БЫРАСТЫЫЛАЬЫЫ

Тимофей Сметанин

 

Тэлгэһэттэн дьэ тэйэр

Тэргэн аартык тэлэлиннэ,

Уоруктан дьэ арахсан

Ылсар чаас турда.

Кэрэ киэҥ хонууларым

Кэннибэр нэлэһэ сыттылар,

Айыллыбыт аан алаһаларым

Алгыы хааллылар.

Арахсыы ыарын кыайан

Аналлаах доҕорум барахсан,

Харах уутун куурдан,

Хатан тимир санаалан.

Арылык харахтаахпын ахтан

Арбы-сарбын буолуом суоҕа,

Ахтылҕаным абатын

Аҥнаабыт адьырҕа өстөөҕү

Аартыктаах үҥүүнэн

Анньан аһарыам.

Сирим, сэгэрим тапталым

Силбиэтиир өрөгөй өһүнэн

Сидьиҥ өстөөҕү

Сиҥнэрэн дьаралытыам.

Быраһаайдарыҥ, кэрэ доҕотторбут,

Быраһаай, кэрэ доҕотторбут,

Быраһаай, быстах кэмҥэ

Саха сирэ көҥүл олохпут!

Кэтэһин, доҕоттор, кэлиэхпит,

Эрэниҥ, биһиги эргийиэхпит

Сэрии кыайыылаах бүтүүтэ,

Сир ньуурун тупсуута,

Сибиэһэй салгын тэлгэнэ

Сир халлаан сырдыыта.

Кэтэһиҥ, доҕоттор, кэлиэхпит,

Эрэниҥ биһиги эргийиэхпит,

Кырыстан сибэккилэр,

Чээлэй күөҕүнэн чэмэлиһэр,

Дьэрэкээн өҥүнэн дьиримниһэр,

Киэҥ Лена аралыйар

Кэлэр дьыл сааһыгар.

Тулабыт үөрэ-көтө туруоҕа.

Сиппэтэх тойуктары биһиги,

Оччоҕо ситэ туойуохпут,

Итии эркиннээх кэркэ олоҕу

Оччоҕо дьэ олоруохпут

 

Күммүт үөрэн күөрэйдэ

 

Бомба, миинэ ньиргиэрэ

Туманныран сүттүлэр,

Хааммыт тохтор кэмнэрэ

Ардах буолан бүттүлэр.

Саргы-кыайыы үрдээтэ,

Күммүт үөрэн күөрэйдэ.

Көмөр буолбут куораттар

Ырыа ыллаан эрэллэр,

Элбэх саҥа заводтар

Күнүн аайы элбииллэр.

Саргы-кыайыы үрдээтэ,

Күммүт үөрэн күөрэйдэ.

Бурдук ыспыт буолакпыт

Муора курдук долгуйар,

Барҕа баайдаах тайҕабыт

Саарба уунан тоһуйар.

Саргы-кыайыы үрдээтэ,

Күммүт үөрэн күөрэйдэ.

Олох дьолун көмүскээн,

Кэлэр кэмҥэ чүөмчүлээн,

Аҕа дойдум аатырда,

Эйэ иһин ыҥырда.

Саргы-кыайыы үрдээтэ,

Күммүт үөрэн күөрэйдэ.

1945

 Саллаат, сэргэх буол!: хоһоон/Эйэ чорооно: хоһооннор/Иннокентий Артамонов – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981. – с. 35

 

Саллаат, сэргэх буол!

 

Аҕа дойдуга баай-дуол

Хаҥыыр, үөскүүр күн ахсын.

Саллаат, сэргэх буол,

Өстөөх үөрэ ымсыырбатын!

Тыргыллаллар киэҥ суоллар

Дьоллоох аартык аһаннар.

Саллаат, сэргэх буол,

Көппөтүннэр хара суордар!

Лыах курдук көтө-дайа

Оонньууллар кырачааннар.

Саллаат, сэргэх буол,

Суос-соҕотох хаалбатыннар!

Мичээрдииллэр кыыстаах уол

Күөх түүҥҥэ сулус аайы.

Саллаат, сэргэх буол,

Көрбөтүннэр кыа хааны!

Саас трактордар сылаас буор

Сирин кырсын тиэрдиннэр.

Саллаат, сэргэх буол,

Эстибэтиннэр тэргэннэр!

Үлэһит дьоҥҥо хочуол

Оллооҥҥо оргуйуохтун.

Саллаат, сэргэх буол,

Чуумпу куруук доҕордостун!

Норуоппут улуу тутул

Акылаатын түһэрдэ.

Саллаат, сэргэх буол,

Хаампатын сэрии силлиэтэ.

Эйэлээх, көҥүл олох

Үүнэ, чэлгийэ турдун.

Саллаат, сэргэх буол,

Модун эйэ туругурдун!

1980

 

Улуу дьыалаҥ өрөгөйүн

 Иннокентий Артамонов 

Истибитиҥ дуо, канонада

Сири титирэтэр тыаһын,

Чох хара халыҥ буруота

Халлаан уорҕатын сабарын?!

Көрбүтүҥ дуо, уот атаакаҕа

Буулдьа кытыастар ардаҕын,

Өстөөх арҕаҕын ылыыга

Долгуннуу түллэн бараргын?!

Өйдөөбүтүҥ дуо, ол туох иһин,

Өлүү утары барбыккын,

Саллаат бүтэһик кэриэһин

Үйэ-саас илдьэ хаалбыккын?!

Билбитиҥ дуо, тыыннаах ордубут

Сүрэх долгуйар үөрүүтүн,

Айхаллаан ыраас халлааммыт

Чаҕылхай күннүүн көрсүүтүн?!

Санаабытыҥ дуо, ол түгэҥҥэ

Тапталлаах көмүс доҕоргун,

Сиргэ, халлааҥҥа, бу күҥҥэ

Төрүөххүттэн уруулуугун?!

Фронтовик эбит буоллаххына,

Маны барытын ааспыккын…

Уоттаах сэрии ветерана,

Ытыктаан этэллэр ааккын.

Ууну, уоту ааһан туораабыт

Хорсун саллаат, тула көрүн:

Хайдах курдук Ийэ сирбит

Киэргэннэ, тубуста бүгүн.

Бу дьолу, көҥүлү аҕалбыт

Улуу Дьыалаҥ өрөгөйүн

Үөскүүр көлүөнэ ыччаппыт

Өссө үрдүктүк көтөхтүн!

1980

 

Кыайыы ырыата

 Сергей Васильев

Кыырай эрэ,

Кыталык буолан,

Кырдалы, сыһыыны үрдүнэн,

Кыайыы ырыата!

Күөрэй эрэ,

Күөрэгэй буолан,

Күөх толооннору үрдүнэн,

Күн дьолун үөрүүтэ!

Ыллаа,

Ымыы чыычаах буолан,

Ыаллаах алаас ахсын.

Эйээр,

Этигэн хамыс буолан,

Элгээн сыһыы устун.

Кэпсиэ, кэпсиэ, түргэнник,

Кэриэн ыччаттарым

Кэккэлэригэр киирэҥҥин,

Килбиэннээх кыайыы буолтун!

Албаннаах кыайыы,

Арылхай күн сырдыга буолан,

Айхаллаа,

Айыы дьонун

Алаһа дьиэтин

Аанынан киирэн!

Уруйдаа,

Урааҥхай саха

Уйгулаах остуолун

Ортотугар тыган!

Хайҕаллаах Советскай Армия

Хатарыылаах ыстаал кылыһынан

Хаанымсах фашиһы

Хара буорга

Хараҕалыы аста,

Өндөйбөт гына

Үлтү сынньан,

Үрдүгэр тэтиҥи саайда!

Кыайыылаах Советскай Армия

Кылааннаах ыстаал кылыһа,

Кыайан-хотон

Кылбаа маҥан халлааны

Кырсын аннынан

Кылбааран, күлүмнээн таҕыста!

Суунаҕалыы оонньообут

Субай хаанын соттон,

Солко өҥүнэн симэннэ;

Үөһүнэн саккыраппыт

Өһөх хаанын соттон,

Үрүҥ көмүстүү килбэҥнээтэ!

Аан дойду үрдүнэн

Албаннаах Советскай Армияны

Айхаллыыр музыка оонньоото,

Орто дойдуну улаҕатынан

Улуу Сталины

Уруйдуур «ураа» ньиргийдэ!

Көнньүөр,

Күбэй хотун ийэм!

Соттун хараххын,

Соҥуйбут эдьиийим! –

Саргылаах санныбыт үрдүттэн

Санаа хара тааһа түстэ!

Үрүҥ күммүт инниттэн

Өһөх буруо үүрүлүннэ!

Айхаллаан,

Албан кыайыыламмыт

Аҕа дойдум!

Үөр,

Өрөгөйө үрдээбит

Үтүө норуотум!

Сэрии сиҥнэрбит бааһа

Сир Ийэ иэниттэн остун диэн,

Күөрэтэн биэр

Көмүс балтаҕын,

Күрүөлүү оҕус

Күөх буолаҕын,

Ыллатан ис

Ыаллаах толоонноргун,

Охсон биэр

Оһуордаах хамыһыҥ тылын!

Ураатаа,

Остуолуҥ иннигэр,

Ойуур-тыа иһигэр,

Улуу муоралар улаҕаларыгар!

Ураатаа,

Очуос хайалар чыпчаалларыгар!

Ураатаа,

Улуу Сталин аатыгар!!!

1945

 

Кыайыы үҥкүүтэ

Сергей Васильев

Көҥүл кынатын күлүүстээри

Күлүргээбит хандалыны

Көмүс биһи көкөттөрбүт

Көтүрүтэ-тоҕута сынньыһан

Көтөн-мөҥөн кэллилэр.

Үөрүү-көтүү чыычааҕа

Үрдүк халлааны кырсынан,

Өлүөнэ эбэни үрдүнэн

Көтөн кылбааран кэлээхтээн

Күрүө аайы ыллаата,

Саҥаран-иҥэрэн дьирилээн

Саха норуотун уруйдаата.

Өлүөнэлиир өрүспүт

Өбүгэбит үөрүүтүн

Үлүскэннээх сүүрүгүнэн

Күүрдэ сытар эбээт.

Өрөгөйдөөх үҥкүүнү

Өрө көтөн биэриэҕиҥ!

Аммакалыыр эбэбит

Аймахтарбыт үөрүүтүн

Арылыйар долгунунан

Айхаллыы сытар эбээт.

Аһыакайдыыр оонньууну

Арыйаахтаан иһиэҕиҥ!

Ытык арҕаа хайабыт

Ыччаттарбыт үөрүүтүн

Ыһар чаҕыл күлүмүнэн

Ырылыта турар эбээт.

Ыраас дьэҥкэ куолаһынан

Ыллаан-туойан биэриэҕиҥ!

Туймаадабыт толооно

Доҕотторбут үөрүүтүн

Торҕо солко симэҕинэн

Туоһулуу сытар эбээт.

Тоҥолохтон тутуһан

Доҕулдьуһа көтүөҕүҥ!

Килбэчийэр сылабаар

Кэргэттэрбит үөрүүтүн

Киллигирии оргуйан

Кэпсии турар эбээт.

Кэккэлэһэн сылдьаммыт

Кэрдиис үктээн иһиэҕиҥ!

Чэйиҥ эрэ, сэгэрдээр,

Дьиэрэҥкэйдээн иһиэҕиҥ!

Сидьиҥ фашист сэриитин

Сиртэн-буортан соторго

Сирдээбит нуучча аатыгар

Симээн көмүс ойуулаах

Сэргэлэрдэ туруоруоҕуҥ!

Кэриэн ыччат кэскилин

Килбиэннээхтик көмүскээбит

Герой Попов чиэһигэр

Кэрдиис дьэрэкээн ойуулаах

Кэрэ сэргэтэ анньыаҕыҥ!

Уоран түспүт түөкүнү

Уолугун үүтүгэр ытааччы

Охлопков аатыгар

Оҕуруолаах тылынан

Оһуокайдыы туруоҕуҥ!

Чэйиҥ-чэйиҥ, чэкийдээр,

Дьиэрэҥкэйдээн иһиэҕиҥ!

Көҥүлбүтүн көмүскээбит,

Күннэрбитин сырдаппыт

Күндү-мааны ыччаттарбыт

Күлэн-үөрэн кэлээхтиир

Көмүс суолларын үрдүгэр

Күөхтэ отто тэлгиэҕиҥ!

Сэрииттэн эргийэн көстүбүт

Сэгэрдэрбит түөһүгэр

Сибэккитэ тамныаҕыҥ!

Уоту-күөһү көрсүбүт

Оҕолорбут чиэһигэр

Оһуокайдаан иһиэҕиҥ!

Халыҥ танка аттанан

Карпат хайатын үрдүнэн

Хамнадыырдаан сылдьыбыт

Хабыычабыт ханнаный,

Харытыттан сиэтэммит

Хаамыыбытыгар киллэрэн

Хатан тыллаах хамыстыы

Хаҥкыначчы туойуоҕу?!

Кычырҕас хайаны үрдүнэн

Кырынааты тамнаабыт

Кырысааммыт ханнаный,

Кыбынаахтаан сылдьаммыт

Кыталыктыы куоластаан

Кыҥкыната ыллыаҕы?!

Чэйиҥ-чэйиҥ, чэкийдээр,

Чэйиҥ эрэ, сэгэрдээр!

Орто дойду олоҕун

Уоттан күөстэн быыһыырга,

Салбаҕырбыт саргыны

Сандаарытан биэрэргэ,

Оҕолорбут биһиэнэ

Олуктаабыт суоллара

Умнуллубат буоллун диэн,

Урааҥхайдыы уруйдаан

Оһуокайдыы туруоҕуҥ!

1945

 

Кыайыы

 Леонид Попов

“Сэрии бүттэ! Кыайыы!

Фашистары самнардыбыт!” –

Радио саҥарда.

Кулгаах истиэн иннигэр

Сүрэх эрдэ сэрэйдэ.

Үөрүү күрүс долгуна,

Халыс гынаат, миигин

Өрө анньан таһаарда,

Миэхэ кынат үүннэрдэ.

Хоһум иһэ дьэргэйдэ,

Кэҥии, сырдыы түстэ, дьэ,

Түннүк тааһа кытта күллэ…

Тулам миэнэ ырыа буолла,

Дууһам миэнэ ырыа буолла.

Баҕардахпыан: кууһуохпун

Дьоммун, сирбин, халлааммын,

Көтөҕөн ылан, ууруохпун

Көрсө түспүт саллааппын.

Кыайыы күнэ кэллин диэн

Кыттыспытым мин эмиэ

Кыстык-балта ньиргиэригэр,

Күүстээх үлэ күргүөмүгэр.

Аҕа дойдуом, үчүгэйиэн

Мин эйиэхэ төрөөбүтүм,

Көҥүл сиргэ үүммүтүм!

Киэн туттабын ийэ сирбинэн,

Советскай киһи буоларбынан!

Аҕа дойдуом, күммүт – дьолбут,

Аныыбын эйиэхэ: олохпун,

Сүрэҕим төлөнө буолбут

Эдэр ырыабын-тойукпун.

Эн иннигэр иэстээх буолуом

Тыыннааҕым тухары, Күн-дойдуом!

Андаҕайабыт: бу улуу күнүнэн,

Өлбүт геройдар кэриэстэринэн,

Өлбүттэр олохторун

Тыыннаахтар, биһи, салгыахпыт,

Ситэрбэтэх тойуктарын

Ситэрэн туойуохпут, ыллыахпыт!

Сэбиэппит кыайыылаах үйэтин

Ыччаттара буолбут дьоллоохпут,

Коммунизм аартыгын дабайдын

Биһиги социалистическай олохпут!

1945 с.

 

Доҕоруом, көрүстүбүт буолбаат!

Леонид Попов

 

Доҕоруом, көрүстүбүт буолбаат!

Доҕоруом, көрүстүбүт тыыннаах,

Үчүгэйиэн, үчүгэйиэн! Дьол баар!

Уол оҕо диэн дьоллоох-соргулаах.

Тимир колонна кэккэтигэр хааман,

Ыраах да сирдэринэн эҥсэн,

Буһан-хатан уот кутааҕа,

Эргийэн кэллиҥ Ийэ сиргэр.

Бар дьонуҥ иэстэһиилээх санаатын

Фашистары эһэр батыйата буолан,

Висланы кэстиҥ, Одеры туораатыҥ,

Берлиҥҥэ тиийдиҥ, хоту дойду уола.

Эн илиигиттэн хас түөкүн умуста?! –

Ахсаана суох үгүс, ситэн аахпаккын,

Будулҕаннаах фронт устун

Айхаллыыллар этэ албан ааккын.

Кыайыы үөрүүтэ модуннаах ньиргиэр,

Ленаҕа сатараан, сахалыы саҥарар.

Хоспут кыараҕас, дууһабыт киэҥ –

Бар дьону кытары куустуһуон баҕарар.

Дьэ эрэ билигин эн, хорсун буойун,

Үлэҕэ үрдэт албан эр ааккын,

Хоһууннар суоллара – эн суолуҥ!

Эн бүгүн – колхозка саллааккын!

1945 с.

 

Кэһии

Леонид Попов

Саллаат кэллэ дьиэтигэр.

Дьиэҕэ үөрүү, аймалҕан…

Кини эттэ кэргэнигэр,

Оҕотугар аргыый аҕай:

Хайа, кэһииҥ? – дэһимэҥ,

Күндү малы эрэйимэҥ…

Ыйааһыҥҥа мээрэйдэммэт

Дьол диэн, арай, кэһиилээхпин,

Үөрүү диэн бэлэхтээхпин!

1945 с.

 

Истиҥ эрэ, доҕоттоор

 Тимофей Сметанин

Истиҥ эрэ, доҕоттоор,

Ити күүрэр ньиргиэри –

Ийэбит Лена долгуннарыгар

Иһилиннэ үөрүү музыката.

Ардах былыта ааһан

Аалай маҥан күммүт

Арылыччы көрдө,

Кыһыл көмүс киистэнэн

Кыламаннар аайы

Кылбаарыччы тыкта.

Кыайыыбыт үөрүүтэ

Кыыс дьахтар буолан,

Ыһыахтар күөх түһүлгэлэригэр

Ымайа күллэ,

Чороонноох кымыстарга

Толоно көһүннэ.

Истиҥ эрэ, доҕоттоор,

Ити күүрэр ньиргиэри –

Ийэбит Лена долгуннарыгар

Иһилиннэ үөрүү музыката!

1945

 

Хаһан умнар үһүбүт

 Петр Тобуруокап

Хаһан умнар үһүбүт

Хара дьайдаах өстөөҕү

Хампы сынньар туһугар,

Халҕаһалыы анньыллан,

Халыан, дохсун сэлиинэн

Халыһыппыт айаны?!

 Хаһан умнар үһүбүт,

Хаарыаннаахай дьоммутун

Хаалларарбыт кээлтигэр,

Хараастыбыт санааны

Харыйаҕа бэлиэтээн –

Хастыы охсон ааспыты?!

Дьэдьэн, отон симэхтээх,

Кэрии хатыҥ киэргэллээх,

Кэнкил-силик дойдубут,

Чиэскин түһэн биэрбэккэ,

Чиэски омук сиринэн

Тэлэһийэн кэллибит.

Кыайыы уһун аартыгын

Кыыдааннарын көрдүбүт:

Кырдьыбатах да иһин

Кырыаланна чанчыкпыт,

Кыыһырбатах да иһин

Кырыыланна харахпыт.

Атаан сэрии арыллар

Арҕаа диэки арҕаҕын

Ааҥнаан туран ыстыбыт,

Иирээн илбис иитиллэр

Илин сытар уйатын

Ирдээн туран эстибит.

Алгыы хаалбыт артыалга

Арыы, кымыс ыһыаҕын

Арыйсыһа кэллибит,

Тиҥилэҕи тэнитэн

Чигдилээбит тиэргэни

Чэчирэтэ кэллибит!

Хаарыан дьолу харыстаан

Хара дьайдаах өстөөҕү

Хампы сынньар туһугар

Халыан, дохсун сэлиинэн

Халҕаһалыыр айаны

Хаһан умнар үһүбүт?!

Хаһан умнар үһүбүт?!

1946

 

Эйэ холууба

 Петр Тобуруокап

Күлүмүрдэс Москва,

Таас Кремль үрдүнэн

Көттө Эйэ холууба

Кылбаарар үрдүгүнэн.

Күн умайар лоскуйун

Кынаттаан оҥорбуттуу,

Кутта дьикти толбонун

Эйэ сирин уруйдуу.

Ол сыдьаайар сырдыкка

Кэккэлэрин түмэннэр,

Охсуһууга таҕыстылар

Мөлүөйүөннэр күүрэннэр.

Кини – норуот эрэлин,

Дьон кырдьыгын бэлиэтэ.

Сиппэт кини түргэнин

Сэрии сиэмэх элиэтэ!

Күн күлүмүн лоскуйун

 Кырыйан оҥорбуттуу,

Кылбаара көт куруутун

Эн эйэни уруйдуу!

1951

 

Күндү кыайыы күнэ

 Күннүк Уурастыырап

Илин халлаан

Истиэнэтин анныттан,

Күлэн-салан,

Күндээрийэн таҕыста –

   Күндү кыайыы күнэ.

Улуу Лена

Долгуннарын уматта,

Ойуу-мандар

Оһуордарын оонньотто –

   Күндү кыайыы күнэ.

Саха кыыһын

Харахтарын кыымнаата,

Саҥа саргы

Сааскы тыалын сайгытта –

   Күндү кыайыы күнэ.

Дьоллоох ырыа

Хоһоонугар холбосто,

Толоон, сыһыы

Торҕо ньуурун тупсарда –

   Күндү кыайыы күнэ.

Үтүө көҥүл

Үчүгэйин үксэттэ.

Үлэ-хамнас

Үлүскэнин үрдэттэ –

   Күндү кыайыы күнэ.

Истиҥ таптал

Иэйиитин имнэннэ,

Ийэ сирбит

Эриэккэһин элбэттэ –

   Күндү кыайыы күнэ.

1945

 

Ийэ сир

Күннүк Уурастыырап

 

Ийэ сирбит, киэн тутун эн,

Эйэ, көҥүл биһигэ буолбуккунан!

Истиҥнээх сүрэхтэн эҕэрдэлэн

Эриэккэс олоҕу туппуккунан!

Барҕаран, силигилии сайдан,

Ситтиҥ-хоттуҥ, дуолан бухатыырдыы!

Баараҕай кыргыһы кыайыынан уҥуордаан,

Сир үрдүгэр эн албан аатырдыҥ!

Уолан киһиҥ дорҕоонноох ырыаланна,

Эн модун куйаххын оҥорон!

Кыыс ыччатыҥ сырдык ыраланна,

Эриэккэс дьол далбарыгар олорон!

Агрессордар сэриинэн иирэллэрин

Арыйан, суостаах дьүүлгэ туруораҕын!

Киһи аймах инники эрэлин,

Кэлэр кэскилин суон дурдата буолаҕын!

Сулустар саҕа эн үрдүккүн, —

Өстөөхтөрбүт титирэстии саллаллар!

Күн курдук килбиэннээх сырдыккын, —

Доҕотторбут холобур ылаллар!

Өрө күүрэ тур, буурҕалары утары,

Өрүүтүн уҕарыйбат уоҕунан!

Өссө үүн, чэчирээ үйэлэр тухары,

Эн партия илдьэр суолунан!

1948

 

Кыайыы күнэ

Күннүк Уурастыырап

 

Күүппүт күммүт,

Күндү күммүт –

Өлбөт-сүппэт кэскиллэнэн,

Үөрүү-көтүү үктэллэнэн,

   Кыайыы күнэ

   Бүгүн үүннэ!

Түмсүү күнэ,

Төлкө күнэ –

Сордоох сэрии суоһа мөлтүүр.

Сорсун санаа өрөгөйдүүр

   Кыайыы күнэ

   Бүгүн үүннэ!

Олох күнэ,

Уруй күнэ –

Норуоттарга эйэ, эрэл

Туругурар, дьоллоох, кэрэ

   Кыайыы күнэ

   Бүгүн үүннэ!

Үтүө күммүт,

Үрдүк күммүт –

Үйэ-сааска өлбөөдүйбэт,

Өһөр диэни өрүү билбэт

   Кыайыы күнэ

   Бүгүн үүннэ!

 

Кыайыы сулуһа

Макар Хара

 

Бүгүн Донбасс үрдүнэн

Кыһыл былаах тэлибириир,

Саҥа кыайыы үөрүүтүнэн

Столица эҕэрдэлиир.

Эҕэрдэлиир, дуораһыйар

Тэргэн ньиргиэр тыаһынан,

Халлааныгар чаҕылыйар

Уоттаах сырдык сулуһунан.

Эҕэрдэлиир бүгүн кини

Ийэ дойду аатыттан.

Иһит, байыас эҕэрдэни

Куоратыттан, алааһыттан!

Бээһээ Харьков, бүгүн Донбасс,

Кыһыл сэрии кыайан иһэр,

Үгүс куорат, элбэх алаас

Кэлэрбитин кэтэһэр.

Бары күүһү кыайыы иһин

Дойду бүттүүн түмүөхтүн!

Өстөөхпүтүн үүрэн, эһэн,

Өрөгөйбүт үрдүөхтүн!

Кыайыы кыһыл сулуһа

Чаҕылыйа тыга турда,

Уордаах тэргэн ньиргиэр тыаһа

Охсуһууга ыҥырда.

1943 сыл, балаҕан ыйа

 

Нуучча саллаата доҕорбор

Макар Хара

 

Күндү күнү, кэрэ кэми

Көрбүт үрдүк дьолгунуун

Кыһыл көмүс үрүүмкэни

Кыайыы туһугар өрө уун!

Бииргэ үөрүү минньигэһин

Билэн биһиэх Кыайыы иһин!

Түптүр түрмэ, хааннаах ордуу –

Түҥнэһиннэ Берлин

Толордубут доҕордуу

Норуоттарбыт эрэлин.

Үөрүөх-көтүөх доҕордуунан

Үрүүмкэни өрө уунан!

Арассыыйа курдук кэрэ

Атын сири билбэппин,

Дойдум-сирим кини эрэ

Дьоллообута сүрэхпин.

Ахта, саныы сэһэргэһиэх,

Арассыыйа иһин иһиэх!

Улуу Русь хорсун уола

Убай, доҕор буолбутуҥ,

Ыллыах бииргэ, доҕордуулар

Ыраах кэлбит суолбутун.

Бииргэ үөрүү минньигэһин

Билэн иһиэх Кыайыы иһин!

 

Махтал бар дьонтон

 Макар Хара

(Юбилей ырыата)

Чэйиҥ эрэ, бүгүн эмиэ

Тиийэн кэлбит кэрэ бэлиэ

Үтүө күнү чиэстээн туран,

Үөрүү-көтүү кынаттанан

Көбүөр күөххэ тахсыаҕыҥ,

Көрү-нары тардыаҕыҥ!

Сааскы ыһыах үөрүүтүнэн,

Саха аймах үгэһинэн

Бары чороон бүгүн туоллун,

Партияҕа махтал буоллун,

Махтал буоллун бар дьонтон,

Маннык дьоллоох олохтон!

Саха сирин сааскытынан,

Саҥа үйэ саргытынан

Улуу нуучча норуотугар

Убай, доҕор буолбутугар

Маннык дьоллоох олохтон,

Махтал буоллун бар дьонтон!

Чэйиҥ эрэ, бүгүн эмиэ

Тиийэн кэлбит кэрэ бэлиэ

Үтүө күнү чиэстээн туран,

Үөрүү-көтүү кынаттанан

Көбүөр күөххэ тахсыаҕыҥ,

Көрү-нары тардыаҕыҥ!

1947 сыл, Ытык Күөл