Петров Дмитрий Дмитриевич (1921-1994)

    Сыллар-хонуктар айан хаастарыныы элэҥнэһэн түргэнник да ааһаллар. Сэрии ынырык сыллара ааһыахтарыттан, хайыы-үйэ хас эмэ саҥа көлүөнэ дьон үөскээтэ, олох уларыйда, саҥардылынна. Ол эрээри, бу биһиги бүгүҥҥү дьоллоох олохпут иһин уоттаах кыргыһыыга олохторун толук уурбут хорсун буойуннар сырдык ааттара, киһи ааҕан сиппэт сэрии сиэртибэлэрэ умнуллубаттар!

     Үгүс сыл устата саха саллааттара ааспыт уодаһыннаах уот сэриигэ, аарыма кыргыһыыларга олохторун толук уурбут, бэйэтин иннигэр сыал-сорук оҥостон, бу күн сиригэр олорон ааспыт олоҕун улахан аҥарын толору анаан-минээн Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыгар үйэтитэн хаалларбыт үтүөлээх  киһибит, биир дойдулаахпыт Дмитрий Дмитриевич Петров туһунан сырдатыахпытын баҕарабыт.

   Дмитрий Дмитриевич Петров 1921 с. сэтинньи 8 күнүгэр билиҥҥи Уус Алдан, уруккута Дүпсүн улууһун Баатаҕай нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кинини дьоно Сибэтиэй Миитэрэй күнүгэр төрөөбүтүн иһин, Миитэрэй диэн ааттаабыттара. Төрөппүттэрэ үөрэҕэ суох дьон этилэр. Аҕата төрүт кыра эрдэҕинэ өлбүт. Онтон ийэтэ, аҕата суох буолтун кэннэ, Нам сиригэр көһөн барбыт. Аҕатын аймахтара, былыргы үгэһинэн, аччыгый уолу ийэтиттэн арааран, Баатаҕайга илдьэ хаалбыттар. Онон, Миитэрэй ийэ-аҕа сылааһын, тапталын билбэккэ улааппыта. Оҕо сааһа сүрдээх кыһалҕалаахтык ааспыта. Ыал устун кэрийэ сылдьан сүөһү сааҕын ыраастаан, окко-маска улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлэһэн, араас дьоҥҥо кыстаан олорбута. Кыратыттан олус көрсүө-сэмэй, киһи тылын истигэс буола улааппыта, үөрэххэ умсугуйан туран тардыспыта. Кини кыратыттан үөрэххэ олус дьулуурдааҕын  үгүс дьон туоһулууллар. Бэйэтэ ахтарынан: “Мин, кыра сылдьан биири өйдөөн турабын – үөрэх эрэ суолун бастыстахпына, киһи буолуом дии саныырым”, - диэн.

Учуутал олоҕо - чүмэчи,

Умайар хараҥаны сырдатаары,

Үөрэтэр оҕолоругар энчи

Үтүө суолу олоххо ыйаары.

    Бу дьикти тыллар учуутал эриирдээх, ол эрэн бочуоттаах үлэтин киэҥник, истиҥник, сүрдээх сылаастык да ойуулаан көрдөрбүттэр.

   Д.Д. Петров 1940 с. Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрэн баран, төрөөбүт түөлбэтигэр Чараҥай ситэтэ суох орто оскуолатыгар алын кылаас учууталынан саҕалаабыта. Бу кэмҥэ, эдэр киһи олус умсугуйан туран үлэлиир, куоракка баҕа өттүнэн киирэн учууталлар идэлэрин үрдэтинэр курстарын бүтэрэ охсор.

   Дьэ, маннык үлэлээн эрдэҕинэ алдьархайдаах хаан тохтуулаах сэрии саҕаламмыта. Бииргэ үөскээбит доҕотторо, табаарыстара, чугас дьонноро утуу-субуу армияҕа ыҥырыллыбыттара. 1941 с. Дмитрий Дмитриевиһи Курбуһах оскуолатыгар үлэҕэ ыыталлар. Онно бастаан үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, онтон директорынан үлэлээбитэ. Бу үлэлии сырыттаҕына хаста да армияҕа ыҥырылла сылдьыбыта, ол эрээри доруобуйатынан сөп түбэспэккэ, тыылга учууталынан үлэлии хаалбыта. 1943-45 сс. Найахы ситэтэ суох орто оскуолатыгар директорынан үлэлээбитэ. Бу сылларга кини үрдүк үөрэх кыһатыгар – Дьокуускайдааҕы пединститутка историк идэтигэр кэтэхтэн үөрэнэр. Үлэлии-үлэлии 3 сыл иһигэр, ол быыһыгар 1 сылга икки курсу бүтэрэн, Мүрү орто оскуолатыгар үрдүк үөрэхтээх история учуутала буолан, сүрдээх ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Эдэр киһи оройуон общественнай олоҕор киэҥ далааһыннаахтык кыттыһара.

    Биллэрин курдук, учуутал үөрэппит оҕолорунан сыаналанар. Д.Д. Петров историяҕа уһуйбут үөрүйэхтэрэ таах хаалбатахтара, кини үөрэппит оҕолоро: Афанасий Сыроватскай – ученай-историк, Василий Румянцев, Павел Павлов – советскай-партийнай үлэһиттэр, Александр Рыбкин, Иван Колодезников – үтүөлээх учууталлар, Василий Прокопьев, Иван Охлопков – оскуола директордара, Дмитрий Пухов - биллиилээх журналист, Иосиф Портнягин – педагог-ученай буола үүммүттэригэр тирэх буолбута чуолкай.

  1947 с. Дьокуускай куоракка Наукалар Академияларын Саха сиринээҕи салаата аһыллыбыта. Манна наукаҕа сыһыаннаах дьону көрдөөһүн буолбута. Оччотооҕуга үөрэх миниистирин солбуйааччы В.Н. Чемезов быһа мэктиэлээһининэн Д.Д. Петров быһаччы аспирантураҕа үөрэххэ киррбитэ. 1948 сылтан 1994 сылга диэри кини олоҕо барыта наукаҕа анаммыта.

   1958 с. Москва куоракка историческай наука кандидатын аатын ылар иһин диссертацияны ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Бу үлэни специалистар бэрт улахан суолталаах, дириҥ ис хоһоонноох уонна улахан дьылҕалаах үлэ быһыытынан сыаналаабыттара. Кини научнай эйгэтэ Саха сирэ Аҕа дойдуну көмүскүүр 1941-45 сс. диэн буолбута.

   Дьэ, туохха олоҕуран кини ити тиэмэни талбытай? Бу сүҥкэн суолталаах тиэмэни ыларга,  биир сүрүн төрүөтүнэн буолар  - Д.Д. Петров хаста да фроҥҥа ыҥырыллан баран, доруобуйатын туругунан кыайан саа-саадах тутан сэриилэспэтэҕэ. Ол да иһин, наар этэр буолара: “Мин биир үөлээннээхтэрим, доҕотторум, аймахтарым сэрии толоонуттан төннүбэтэхтэрэ. Кинилэр кэриэстэрин үйэтитэр-мин ытык иэһим” – диэн.

    Бу сылларга биһиги Ийэ дойдубут көмүскэлигэр атын бары омуктар дьоннорун кытта биир ньыгыл кэккэҕэ туран Саха сирин чулуу уолаттара төрөөбүт буордарыттан кый ыраах тэлэһийэн тиийэн охсуспуттара. Биллэрин курдук, саха норуотун историятыгар бу аан бастаан саха буойуннара төрөөбүт сирдэриттэн тэйэн охсуспут, дойдуларын көмүскэспит түгэннэрэ буолар. Саха сирин тыһыынчанан чулуу уолаттара Ийэ дойдуга муҥура суох бэриниилээх буолууну, холобура суох хорсун быһыыны көрдөрбүттэрэ. Кинилэртэн үгүстэрэ бэйэлэрин ытык иэстэрин тиһэҕэр тиийэ толоро сылдьан кыргыһыы хонуутугар геройдуу охтубуттара. Төһө да ыраах олордор Саха сирэ норуот уопсай босхолонуулаах охсуһуутуттан туора туран хаалбатаҕа. Тыылга хаалбыттар “Барыта фронт туһугар, барыта Кыайыы туһугар” диэн лозунунан үлэлээбиттэрэ.

   Бу дьиҥ чахчы киһини долгутар норуот историята научнай өттүнэн сурулла илигэ. Ол ону саҕалаабыт, атаҕар туруорбут киһинэн Петров Д.Д. буолар.

   Дмитрий Дмитриевич Саха сириттэн барбыт буойуннар Улуу сэриигэ кыттыыларын туһунан матырыйааллары ордук эрчимнээхтик хомуйан, түмэн, ырытан, сырдатан барбыта. Кини дойду үгүс архивтарыгар үлэлээбитэ, тыһыынчанан докумуоннары хаһыспыта, сэрии тыыннаах кыттыылаахтарын кытта сирэй көрсөн кэпсэтэрэ. Киһи сөҕөрө баар, хас биирдии сэрии кыттыылааҕын ханна, хаһан сэриилэспитин тустаах киһитээҕэр ордук билэр буолар этэ.

    Сыралаах көрдүүр үлэ түмүгэр бэрт үгүс дьоҥҥо фроҥҥа барбыт саллааттар дьиҥнээх дьылҕаларын туһунан аан бастаан докумуоҥҥа олоҕуран иһитиннэрбитэ. Дьэ ол иһин кини баһаам элбэх махтал суруктары тутара, бэйэлэрин оҕолорун, аҕаларын дьылҕатын туһунан үгүс дьон киниттэн сураһаллар этэ. Саха сирин сэрии кэминээҕи историятыгар ыспыраапка биэрэр сүрүн киһи курдук сороҕор буолара.

   Дмитрий Дмитриевич Петров төрөөбүт Сахатын сирин дьоно-сэргэтэ Аҕа дойду сэриитигэр уонна тыылга кыттыыларын барытын үөрэтэн, чинчийэн, элбэх саллааттар суруктарын, ахтыыларын хомуйан, архивтары хасыһан олус дьулуһан туран үлэлээбитэ. Уоттаах сэриигэ хорсун быһыыларын көрдөрбүт дьон орденнарын, мэтээллэрин, бэл диэтэр Советскай Союз Геройун аатыгар түһэриллэн баран ылбакка хаалбыттары, өлбүттэрин да кэннэ бу үрдүк наҕараадаларын туттарары ситиспитэ. Кини утумнаах туруорсуутунан, биһиги биир дойдулаахтарбыт Владимир Лонгинов, Федор Охлопков, Николай Кондаков, Алексей Миронов, Николай Степанов Герой үрдүк аатын ылбыттара. Ону таһынан 1993 с. Михаил Стрекаловскай, Виктор Захаров Герой аатын ылбыттарын туоһулуур докумуоннары Республика үрдүкү органнарыгар түһэрбитэ. Саха сирэ Аҕа дойду сэриитигэр киллэрбит кылаатын историческай наукаҕа чопчу миэстэни ыларын бэлиэтээбитэ. Хорсуннук охсуспут саллааттар ааттарын үйэтитиигэ, Ильмень күөлүнэн, Саха сирин улуустарынан, биирдии нэһилиэктэринэн өйдөбүнньүк памятниктары оҥорууга улахан үлэни ыыппыта, төрөөбүт Уус Алданын улууһун дьоно сэриигэ кыттыбыттарын туһунан умсугуйан туран кэпсиир-суруйар буолара. Баатаҕайга тус бэйэтин күүһүнэн обелиск оҥотторбута.

   Улугууру бириэмэтигэр кырыы соҕус омуктар сэриигэ кыттыыларын туһунан суруйары соччо сөпсөөбөт этилэр. Онон Д.Д. Петров биир кинигэтин суруйа сырыттаҕына наар сахалыы эрэ суруйбут, кинилэр эрэ сэриилэспит, өлбүт-сүппүт эбиттэр диир дьон баар этилэр. Ол иһин, ити кинигэ бэчээккэ тахсара улахан күчүмэҕэй буолан барбыта. Манна миэстэҕэ, үлэлиир сиригэр үчүгэй соҕус тирэх суох этэ. Хата буолар-буолбат мэһэйдэр үөскээн барбыттара. Кини улахан маршаллары, генераллары сирэй билэттиир этэ. Холобура, аатырбыт маршалга И. Х. Баграмяҥҥа тиийэ сылдьан, тугу билэрин барытын кэпсээн биэрбит. Онуоха киһитэ бэрткэ диэн сэҥээрэн истэн баран, эппит: “Атын омуктар сэриигэ сылдьыбыттарын суруйбаттар, ол иһин биллибэттэр. Эн буоллар норуотуҥ иннигэр улахан хорсун быһыыны оҥорбуккун, дьоҥҥун-сэргэҕин үйэтиппиккин. Кинигэни түргэнник таһаар, баҕар атыттар эмиэ холобур ылыахтара” диэн. Кырдьык бу кинигэ урукку Союз омуктара сэриигэ кыттыыларын туһунан бастакы суруйуулар ахсааннарыгар киирсэр.

  Сүрүн научнай үлэлэрин ааттыыр буоллахха: икки чаастаах “Якутия в годы войны. Якутяне в боях с немецко-фашистскими захватчиками”, “Якутия в годы войны. Трудящиеся в тылу”, үс томнаах “Вклад народов Якутии в дело Победы”, “Фронтовая печать о воинах из Якутии”, “Вспоминают ветераны”, “Саллааттар суруктара”, “Якутяне о боях на озере Ильмень”. Бу кинигэлэри таһынан элбэх научнай ыстатыйалары суруйбута, бу суруйуулара үрдүк сыанабылы ылбыттара.

   Дмитрий Дмириевич саха кырдьаҕас суруйааччыларын кытары билсэрэ, доҕордоһоро, суруйааччылар мунньахтарыгар, съезтэригэр мэлдьитин кыттыыны ылара. Көбүс көнө, үрдүк уҥуохтаах, мичээрдээбитинэн көрсөр Дмитрий Дмитриевич доҕоро-атаһа элбэҕэ.

   Өссө Чараҥай оскуолатыгар учууталлыы сылдьан, Дмитрий Дмитриевич ити оскуолаҕа пионер баһаатайынан үлэлиир кыыһы кэргэн ылбыта. Сахалар аан маҥнайгы композитордара Адам Васильевич Скрябин суос-соҕотох кыыһа Евдокия Адамовна Скрябина этэ. Кинилэр уопсайа 7 оҕоломмуттара. Оҕолор бука бары үрдүк үөрэхтэммиттэрэ, ыал буолбуттара.

   Миитэрэйдээх Дьэбдьиэй төһө да элбэх оҕолоох ыал буолбуттарын иһин аймахтара, биир дойдулаахтара өрүүтүн кинилэргэ сылдьар, сайынын үстүү-түөртүү оҕо киирэн үөрэххэ туттарсаллара, сорохторо кинилэргэ олорон үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэрэ. Оннук үтүө-сэмэй майгылаах ыал, куорат биир мааны ыала буолан кыһыл көмүс сыбаайбаларын бэлиэтээн, өр сыл дьоллоохтук олорбуттара.

   Өр сыллаах утумнаах үлэтин сыаналаан, кини Наукалар Академияларын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнин аатын ылбыта, Саха Республикатын наукатын уонна култууратын үтүөлээх үлэһитэ буолбута.

   Дмитрий Дмитриевич наһаа дойдутумсах киһи этэ. Киһиэхэ саамай чугас – төрөөбүт сирэ диэн этэр буолара. Сылын аайы дойдутугар Уус Алдан Баатаҕайыгар тахсан, кырдьаҕастары, ыччаты кытта көрсүһэн, аймахтарыгар хонон-өрөөн, айылҕаҕа сынньанан барар үгэстээҕэ. 1994 с. Д.Д. Петров үлэлии-хамсыы сылдьан олохтон туораабыта.  Кини Уус Алдан улууһун уонна Баатаҕай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, төрөөбүт нэһилиэгэр кини аатынан уулусса баар, 1996 сылтан Баатаҕай орто оскуолатыгар бастыҥ билиилээх, общественник үөрэннээччитигэр кини аатынан стипендия олохтонор.

    Биир дойдулаахпыт, киэн туттар киһибит Д.Д. Петров сырдык аатын нэһилиэгин дьоно эрэ буолбакка, бүттүүн Сахатын сирин дьоно күндүтүк саныыллара буолуо диэн эрэллээхпит. Кини норуотугар хаалларбыт үтүө өҥөлөрүн ким да умнубат!